Literature hi a ṭha leh ṭha lo emaw, a ril leh tluangtlam emaw, kulmût leh mâwlmang deuh emaw thliar hrang hauh lova vai hma vek tùr chuan a huam zau hle a; Latin ṭawnga ‘Literatura’ tih pawh 'lehkha ziak' emaw, 'lehkha chhut chhuah' emaw tihna mai a ni âwm e.
Thumal pakhat hmanga sawi ve theih ni se tih ka duh ṭhin avângin, a nâwlpuiin ‘thu leh hla’ an tih, ‘thuhla’ ti-a a ṭhenin an hman, ṭhenkhatin ‘thuhlaril’ an tih ve bawk - ‘literature’ tih hi Mizo ṭawng thumal pakhat hmanga sawi ve nân ‘THUHLAFÙN’ (‘fùn’ hi chaw fùn tiha 'fùn' ang) tiin ka hmang ve fo a; mi dangin min ṭâwmpui theih leh theih loh lam erawh chu ka ngaihtuah lêm lo a, keima hman atâna ka chher satliah a ni. Literature (Thuhlafùn) tih hi rilru lama a chian ang aiin sawi fiah thiam erawh a harsa khawpin ka hria.
'Thupui Zirbingte' - Mizo Lecturers’ Workshop Papers phêk 49-50-ah chuan, “Literature (Thuhlaril) chu mihring rilru leh ngaihtuahna lunglên zâwng leh vei zâwng thu eng pawh, hringnun nêna inlaichînna nei, awmze kum hlun nei tùr, mawi taka thuziak hi a ni,” tiin, “Mihring nunphung awmze nei taka târ lan, belh chian dâwl taka hai lanna, nunze chhûngril ber thlenga chhui zuina thu a nih avangin a ṭawngkam pawh a mawiin a ṭha êm êm tùr a ni a, ziak dân kalhmang fel tak leh mawi tak, thu ril phur chhuak zo si-a ziak tùr a ni. Mihring nuna thil insîksâwi tinrêng mai hi a huam a. Nun chhûng ril ber leh ze tluang pui ber thlengin târ lan a duh a, chuti ang taka mihring zia lepsê tùr chuan tâwpin tâi nei lovin zir a duh a ni…,” tih kan hmu a. Hei hi literature ṭha leh ril pawm fiah nân chuan a phawk chhuak fuhin a tâwi fel hle a, literature ṭha leh ril hrilh fiahna innghah nân pawh a hman tlâk hlein a lang.
Literature hi a ṭha leh ṭha lo emaw, a ril leh tluangtlam emaw, kulmût leh mâwlmang deuh emaw thliar hrang hauh lova vai hma vek tùr chuan a huam zau hle a; Latin ṭawnga ‘Literatura’ tih pawh 'lehkha ziak' emaw, 'lehkha chhut chhuah' emaw tihna mai a ni âwm e. Thu emaw, hla emaw ziak, lehkhabu (leh chanchinbu, etc.)-a tihchhuah leh vawn ṭhat, article, essay poetry, drama, novel, short story, etc., lehkha ziak eng chi leh eng lam hawi pawh, biography emaw geography lam emaw, science emaw, social science emaw lam pawh ni se, lehkha chhut chhuah leh vawn ṭhat (Social media lama mi nên lam?) tawh phawt chu, fiamthu leh thinrim hrîk thlâkna te, a tuihnâi leh tuitang lêm lo thlengin literature kan tih hian a huam thei vek emaw tih mai tùr a ni a. A ril leh kulmût avâng emaw, tluangtlam leh mâwlmang deuh a nih emaw avânga literature ta riau leh ni ta lo bîk riau lam pawh a ni ber lêm lo bawk mai thei. Literature ṭha leh ṭha lo, ril leh kulmût, tluangtlam leh mâwlmang chu a awm ngei mai thung tih kan hre ṭheuh thung a ni.
Heti hian literature ṭha bûklung han khai ve chhin ta ila:-
"Hringnunin a tak rama a luah theih thu dik, mawi eh belh chian dâwl, suangtuahna leh ngaihruatna lo irh chhuak a nih pawhin puarpawlêng mai ni lo, mihring nun khawih leh nunin a khawih theih thil, kan la fan ngai loh ram thlenga chiang leh fiah taka min kawhhmuh theitu, thu khirh hla khirh lam ni lova awlsam taka hriat mai theih, mawi leh lairil fan si, kawng dik leh ṭha zawh tùra kan hringnun chhûngril chawk tho leh kai harha min hruai theitu hi a ni.
Literature ṭha chuan thu mawi hla mawi, thu tak hla tak hmangin kan tâna ṭangkai leh hlu, thinlung lungchhia leh hliam tuam dama chakna aṭanga chak lehzualna pein, hmasâwnna kawng tinrênga hriatna leh bengvârna bâkah, a taka hmang thiam tùrin min zirtîr nghâl a, kan hringnun hi a chhûngril ber thlengin hriat thiam leh chhût thiam theihna min pe ṭhîn bawk a ni."
Chuti ang chu a nih laiin, farṭuah leh vâubê hi a hun lovah mawi elkhên pawhin pâr vultîr ila, Mizo nula hmêl ṭha ber mai pawh hmêl alawi puttîr lo mai bawk ta ila; ṭawngkam mawi ber ber fawm khâwm chunga phuaha rem kual pawh ni mah ilang, thu dik a nih loh miau avângin leh thu tak a inphûm loh avângin literature ṭha a ni hauh lo ang. A tuitang lo zual ‘mi hur bu’ an tih phei chu meidîl lama vawm luh nghâl chi a ni dâwn tihna a nih chu!
Kan hriat tlânglâwn angin literature hi hlâwm lian tak chi hnih – hriatna lama kan chhâwlhâl tireh thei 'Zo tuithiang thuhlafùn' (informative) leh hringnun chhûngril ber pawh chawk thova kan lung kuai kûr diam diam, kan lairil lungno te chhêm mûr seng seng zêl mai ṭhîn, khaw vawh lai tak pawha boruak lum nuam min thlensak a, a lum vânglai tak pawha boruak thiang min tidai riai riai zêl ṭhîntu ‘Zo thlifîm thuhlafùn’ (pleasure and delight) te a awm tih kan hria a. Pangpâr mawi tak mai ‘lily’ pawh hi a chanchin zir thiam botanist-ho kan zawh chuan ‘hexandria monogynia’ tiin hriatna beng min verh kuak belhchhahsak ang a, hla phuah thiam Spencer-a te kan kawm thung chuan ‘lady of the garden’ tiin min lo kûrpui daih thung ang!
I han tlak zui duah lawk law law teh ang! Lehkha ziak mîte leh a chhut chhuah lam ti mîten tangka an thlîr lutuk beih nân Alexander Pope (1688-1744) chuan kum 1729 khân poetry sei zet mai ‘The Dunciad’ tih chu a tichhuak a, England pum pui a nghawng na hle an ti a nih kha! Nobel Laureate Albert Einstein hi Science thiamna lamah kan hre lâr hle a, Germany-a a awm laiin a thuziak (Article) lâwmman atân sum tihtham tak pêk an tum rirawk mai a; mahse, ani thung chuan pawi tihremhmun kâi tak zet leh zahpah nei duh hauh lo hian a nupui hnênah, “He mi huangtau leh zak thei lo zet hian lemchang mi (movie star) emaw, sumpai lâwmman thlahlela phê phê chi emaw min ti pek a ni ang maw?” a ti ta êrh mai a ni âwm e! Hei vâng phiângsen hian a ni ngei ang, Article pângngai a ziak leh ta ngai rêng rêng lo niin an sawi ṭhîn.
Sum leh pai duh avânga thu belh chian dâwl lo, mipui mit là leh bengverh tùr zâwng zawnga thu tak hrûla thu maksak pui pui phuah chawp chiam chiam zêl mai te, tute sum duh phengin emaw dân phal hauh loh mi hur bu thleng thlenga an buaipui ṭhîn te hi literature ṭha a nih loh avângin keini chuan kan hnâwl ngam tùr a ni a; kawng hrang hrang leh hmanraw hrang hrang hmanga lâr khelh leh sum duh luat avânga literature tihnâwmhnê zotute hi chu kei ka ‘thuhlafùn’ khawvêl hian a kâwm serh tlat zêl bawk.
Khai le, THUHLAFÙN chu?
Ziaktu chuan a tawnthu leh thawnthu te, a suangtuah ram leh ngaihruatna khawvêl te, mi dangte nêna an inkungkaihna leh khawsak ho dân chungchâng te, nun lungchhiatthlâk thu leh lâwmna hla te, chanchin hlui leh thar, hma hun pamhmâi leh mai tùr nên lam, mihringte duan chhuah chawp mawi leh hlû (man made beauty) te, khuarêl mawina zawng zawng leh kawng tinrêng leh thil chi tin mai hi mahni ‘chawṭani’ ngainat zâwng inpaipâwn chungin a fûn khâwm ṭhîn a; mi ṭhenkhat chuan Sir Walter Scott dungthûlin an fûn puar luah a, a ṭhente lahin Hemingway ang maiin tlai leh puarna tling fê tho si hi puar leh fânna pawh tling âwma lang loin an fûn fel êt thung bawk ṭhîn. Heti ang a nih lai hian ‘mahni irâwm chhuak thuhlafùn' (Genuine Voice) min bârtîr mawlh mawlh an awm a; tin, ‘khârchhâwng thuhlafùn’ (Echoes) min ṭheh darhsak an awm bawk. A vaiin, hnàwl bîk pawh awm lovin ‘thuhlafùn’ a ni.
‘Thuhlafûn’ lâmtualah chuan mi ril leh ril lo, mi fing leh mâwlmang deuh zâwk pawh kan tualchai zà vek thei a; keini ang duang te pawh inthlahrung der kual vêl lovin kan duh hun hunah kan thlasik mâu puah ve phawng phawng mai ṭhîn a nih hi! Tih tak takah chuan chaw fùn pawh hi a fùnna hnah leh a fùn dân te, a ṭâwnna hrui chenin a inang thei lo a, chhangchhenu ṭhenkhat chaw fùn te phei chu a kâwi niai nuai zêl mai ṭhîn; mahse, pain chawchhûn inhnangfâk nân a hmang ve fan tho a, chawhmeh ngat phei chu hnatlàn nîkhuaa chaw han fâk ho te hian a inpawlhsawp nuai tawh mai ṭhîn a ni. Chuti ang deuh chu a ni, ‘thuhlafùn’ kan han tih chu ni; kan zavaia tlângnêl taka kan tualchai ho theihna tùr chu!
Min thurualpui thei lo mai thei; kei erawh chuan duh takin ‘THUHLAFÙN’ ka ti ve fan zêl mai.
- Ngaihlungdum Mizo Literature Non-Profit Institute®️